Twój przodek był przed wojną lekarzem? Z rodzinnych podań wiesz, że pradziadek kupił ziemię z rządowej parcelacji? A może słyszałeś, że ktoś z Twojej rodziny już przed wojną posiadał prawo jazdy? Potwierdzenia tych i wielu innych podobnych faktów z przeszłości możesz szukać w aktach urzędów wojewódzkich II Rzeczpospolitej.
Odrodzona po zaborach Polska musiała budować od podstaw swoje administracyjne struktury. Kraj został podzielony na województwa, którymi zarządzali wojewodowie - przedstawiciele rządu na danym terenie. Poza tą polityczną funkcją, wypełniali znaczną ilość obowiązków z zakresu administracji państwowej, a co za tym idzie ich działalność dotyczyła często zwykłych obywateli, nierzadko naszych przodków. Jednostkami organizacyjnymi wspierającymi działania wojewodów były urzędy wojewódzkie. Funkcjonowały one od 1919 roku aż do wybuchu wojny w 1939 r. Dla każdego województwa istniał jeden urząd wojewódzki. Wewnętrznie urząd składał z wydziałów zajmujących się poszczególnymi kategoriami spraw.
1. Wydział ogólny
W zachowanych aktach wydziałów ogólnych można odnaleźć dokumenty związane z uznaniem, nadaniem, utratą lub pozbawieniem obywatelstwa. Trzeba mieć świadomość, że w nowopowstałym państwie polskim sprawa obywatelstwa była mocno skomplikowana. Z racji, iż akcja nadawania obywatelstwa polskiego miała miejsce dopiero w 1920 roku, Polacy, którzy przybyli do kraju po tym czasie, musieli wystąpić o nadanie lub uznanie obywatelstwa. Z drugiej strony łatwo było utracić obywatelstwo m.in. w wyniku wyjazdu za granicę w celu uniknięcia służby wojskowej.
Wydziały ogólne zajmowały się również sprawami zmiany nazwiska, nadawania nazwisk dzieciom nieznanych rodziców oraz wywłaszczeń nieruchomości. Ważną częścią tego zasobu są też akta osobowe pracowników urzędu wojewódzkiego, a także opinie o kandydatach do służby państwowej.
2. Wydział społeczno-polityczny
Bardzo ważnym elementem kształtującej się II RP były sprawy bezpieczeństwa publicznego. Urzędy wojewódzkie musiały kontrolować działalność mniejszości narodowych i cudzoziemców przebywających na terenie kraju oraz różnego rodzaju organizacji. Do tego stworzone były wydziały społeczno-polityczne. W ich aktach można odszukać różne ewidencje, np. pracowników kolejowych, przestępców politycznych, cudzoziemców w służbie publicznej. Dokumenty tworzone w zasobach tego wydziału dotyczyły także inwigilacji osób podejrzanych o działalność antypaństwową. Nadzorowano również reemigrację i repatriację z ZSRR (np. w lubelskim urzędzie wojewódzkim prowadzono ewidencję osób przybyłych z Rosji do Polski po dniu 12.10.1920). Kontrolowano cudzoziemców, których rejestrowano wydając im pobytu. Tworzono także m.in. wykazy poszukiwanych cudzoziemców.
Wydział społeczno-polityczny zajmował się także sprawami paszportowymi, więc zachowały się wykazy wydanych paszportów oraz niektóre podania o ich wydanie.
Największą część wśród dokumentów wydziału społeczno-politycznego stanowią akta różnego rodzaju stowarzyszeń, towarzystw, organizacji, związków zawodowych czy związków wyznaniowych (prawosławnych, ewangelickich i mojżeszowych).
3. Wydział wojskowy
Urzędy wojewódzkie pomagały władzom wojskowym poprzez organizowanie i przeprowadzanie poboru do wojska oraz prowadzenie różnych czynności przygotowawczych w związku z poborem. Z tego powodu w dokumentach niektórych urzędów można trafić na: odroczenia i ulgi wojskowe, zwolnienia od służby wojskowej z tytułu posiadania obcego obywatelstwa czy wykazy osób uchylających się od służby.
4. Wydział komunikacyjno-budowlany
Akta wydziałów komunikacyjno-budowlanych nie zawierają zbyt wielu dokumentów dotyczących konkretnych obywateli. Dominują tu sprawy dotyczące pozwoleń na budowy, liczne plany budynków czy tematyka przedsiębiorstw transportowych. Ciekawostką jednak są na pewno rejestry pojazdów mechanicznych, podania o prawa jazdy i skorowidze kierowców znajdujące się np. w zasobach Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego.
W gestii omawianego wydziału były też sprawy cmentarne. Stąd w dokumentacji można znaleźć także wykazy żołnierzy i jeńców (poległych lub zmarłych przed 11.11.1918 r.), pochowanych na cmentarzach wojennych.
5. Wydział rolnictwa i reform rolnych
Głównym zadaniem wydziału rolnictwa i reform rolnych było nadzorowanie wykonania reformy rolnej z 1925 r. W dużym uproszczeniu, w ramach reformy państwo wykupywało majątki ziemskie, a następnie je parcelowało i odsprzedawało bezrolnym chłopom. Urzędy wojewódzkie kontrolowały proces parcelacji gruntów państwowych i prywatnych, a także wydawały tzw. orzeczenia parcelacyjne zatwierdzające nabywców działek z parcelacji. Orzeczenia te można odnaleźć w zasobach poszczególnych urzędów.
6. Wydział pracy i opieki
W punktu widzenia genealogów najciekawszymi zasobami z tego wydziału powinny być dokumenty związane z emigracją zarobkową. Przykładowo, urzędy wojewódzkie prowadziły rekrutację na roboty sezonowe do Niemiec - dokonywały rejestracji kandydatów i zawierały z nimi umowy. Dokumenty związane z tą tematyką można odnaleźć np. w aktach Kieleckiego Urzędu Wojewódzkiego.
Drugim aspektem działalności tego wydziału była szeroko rozumiana opieka społeczna, dlatego w niektórych jednostkach archiwalnych znajdują się akta darowizn na rzecz np. opieki społecznej czy inwalidów. Liczne są również sprawy z zakresu opieki nad dziećmi, w tym wykazy imienne wychowanków zakładów wychowawczych lub domów sierot.
7. Wydział zdrowia
Aktami wydziału zdrowia powinny zainteresować się osoby, których przodkowie przed wojną pracowali w służbie zdrowia. Urzędy wojewódzkie gromadziły bowiem akta osobowe lekarzy, felczerów i pielęgniarek oraz prowadziły ich rejestry.
Gdzie szukać akt przedwojennych urzędów wojewódzkich
Akta przedwojennych urzędów wojewódzkich znajdują się we właściwych miejscowo archiwach państwowych oraz na stronie szukajwarchiwach.gov.pl:
Urząd Wojewódzki Białostocki | Archiwum Państwowe w Białymstoku | |
Urząd Wojewódzki Kielecki | Archiwum Państwowe w Kielcach | |
Urząd Wojewódzki Lubelski | Archiwum Państwowe w Lublinie | |
Urząd Wojewódzki Łódzki | Archiwum Państwowe w Łodzi | |
Urząd Wojewódzki Warszawski | Archiwum Państwowe w Warszawie | |
Urząd Wojewódzki Krakowski | Archiwum Narodowe w Krakowie | |
Urząd Wojewódzki Pomorski | Archiwum Państwowe w Bydgoszczy | |
Urząd Wojewódzki Poznański | Archiwum Państwowe w Poznaniu | |
Urząd Wojewódzki Śląski | Archiwum Państwowe w Katowicach | |
Urząd Wojewódzki Nowogródzki | | Archiwum Państwowe Obwodu Grodzieńskiego w Grodnie (Białoruś) |
Urząd Wojewódzki Poleski | | Archiwum Państwowe Obwodu Brzeskiego w Brześciu (Białoruś) |
Urząd Wojewódzki Wileński | | Centralne Litewskie Archiwum Państwowe w Wilnie (Litwa) |
Urząd Wojewódzki Lwowski | Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego we Lwowie (Ukraina) | |
Urząd Wojewódzki Stanisławowski | Archiwum Państwowe Obwodu Iwano-Frankiwskiego w Iwano-Frankiwsku (Ukraina) | |
Urząd Wojewódzki Tarnopolski | Archiwum Państwowe Obwodu Tarnopolskiego w Tarnopolu (Ukraina) | |
Urząd Wojewódzki Wołyński | Archiwum Państwowe Obwodu Wołyńskiego w Łucku (Ukraina) |
Są to ogromne kilkukilometrowe zespoły akt, więc ich analiza może wymagać naprawdę dużej ilości czasu. Na szczęście część zasobów została zdigitalizowana i udostępniona online. Można również zwrócić się do archiwum o kwerendę.