Genealogia i ziemia cz. I. Akta Uwłaszczeniowe
- GeneaBlogia
- 11 lis
- 4 minut(y) czytania
Życie naszych chłopskich przodków od zawsze było związane z ziemią. Pracowali na niej, ale nie była ich własnością. System pańszczyźniany, czyli praca u pana w zamian za możliwość uprawy kawałka pola, przetrwał na ziemiach polskich aż do XIX wieku. Dopiero wielkie reformy połowy stulecia to zmieniły. Uwłaszczenie - proces nadawania ziemi chłopom na własność - było jednym z największych przewrotów społecznych w naszej historii.
W wyniku uwłaszczenia wytworzono wiele cennych dla genealogów dokumentów.
Kiedy nastąpiło uwłaszczenie? Różne ramy czasowe
Uwłaszczenie nie było jedną wielką reformą. W zaborze pruskim ciągnęło się to od 1811 do 1850 r. W Galicji wprowadzono je niemal z dnia na dzień w 1848 r. A w Królestwie Polskim car wydał ukaz w 1864 r., głównie po to, żeby odciągnąć chłopów od powstania.
Każdy zabór miał swoje unikalne zasady oraz specyficzną dokumentację.
Uwłaszczenie w zaborze pruskim
Proces uwłaszczenia w zaborze pruskim był najbardziej przemyślany i rozciągnięty w czasie. Najpierw edyktem z 1807 r. zniesiono poddaństwo, a cztery lata później ruszył właściwy proces uwłaszczenia. Początkowo uwłaszczono tylko bogatszych włościan. Jednak chłopi nie otrzymali ziemi za darmo, bowiem musieli się "wykupić" najczęściej oddając od jednej trzeciej do aż połowy swoich gruntów. Brzmi okrutnie, ale w zamian za to dostawali pewność prawną, której wcześniej nie mieli.
W 1823 r. reformę uwłaszczeniową rozszerzono na Wielkie Księstwo Poznańskie, które jako osobna jednostka administracyjna nie zostało objęte postanowieniami edyktu z 1811 r.
W 1850 roku dokończono reformę, nadając ziemię na własność biedniejszym chłopom. Jednak proces spłacania ziemi trwał do lat 70. XIX wieku.
Gdzie szukać dokumentów?
Sprawy uwłaszczeniowe w Prusach prowadziły komisje generalne, dlatego akt należy szukać w zespołach tych urzędów. Przykłady:
Komisja Generalna dla Śląska we Wrocławiu
Komisja Generalna w Królewcu
W aktach komisji można odnaleźć:
Recesy uwłaszczeniowe, czyli finalne umowy między panem, a chłopami. Co ważne recesy w Wielkim Księstwie Poznańskim były zapisywane dwóch językach: niemieckim i polskim
Protokoły z posiedzeń komisarzy
Rejestry pomiarów gruntów
Wnioski samych chłopów
Jeśli posiadacie przodków w Wielkopolsce koniecznie odwiedźcie stronę z indeksami recesów uwłaszczeniowych z tych terenów:
Uwłaszczenie w zaborze austriackim (Galicji)
W 1848 r. w Europie trwała Wiosna Ludów. Ta wyjątkowo burzliwie przebiegała z Cesarstwie Habsburskim. Austriacy dobrze pamiętali rabację galicyjską z 1846 r., gdy chłopi wyrżnęli wielu szlachciców. Aby tym razem tego uniknąć władze na szybko zdecydowały o zniesieniu pańszczyzny. Chłopi dostali ziemię, a dwór dostał odszkodowanie, które w dużej mierze płacił skarb państwa.
Gdzie szukać dokumentów?
W ramach akcji tworzono operaty uwłaszczeniowe, czyli pełną dokumentację uwłaszczenia w danej wsi, zawierającą różne wykazy gospodarstw, opisy powinności czy spisy cen.
Najważniejszym dla genealogów dokumentem jest Anmeldung, w którym dla każdego chłopa spisywano, ile ma ziemi i jakie dokładnie ciążyły na nim dawne obowiązki (pańszczyzna, naturalia, pieniądze). Wykaz ten był sporządzany w celu ich zniesienia i przeliczenia na odszkodowanie.
Operaty sporządzały komisje dla zniesienia ciężarów gruntowych. W polskich archiwach zachowały się operaty dla okolic Krakowa.
C.K. Komisja Ministerialna dla zniesienia ciężarów gruntowych w Krakowie (zespół obejmuje ówczesne cyrkuły: Bochnia, Jasło, Nowy Sącz, Rzeszów, Tarnów, Wadowice, Kraków)
Uwłaszczenie w zaborze rosyjskim
W zaborze rosyjskim uwłaszczenie uchwalono w 1861 r. Reforma była bardzo niekorzystna dla chłopów - otrzymali oni tylko prawo do wykupienia użytkowanej ziemi. Na szczęście ta reforma nie obejmowała Królestwa Polskiego.
W Królestwie chłopów uwłaszczono trzy lata później, w czasie powstania styczniowego. Była to polityczna zagrywka cara, mająca na celu odciągnięcie chłopów od udziału w powstaniu. 2 marca 1864 r. car wydał ukaz uwłaszczeniowy. Jak się okazało warunki były najlepsze ze wszystkich zaborów. Chłopi dostali całą ziemię, bez żadnych świadczeń na rzecz dworu. Odszkodowanie państwo wzięło na siebie. Chłopi natomiast musieli płacić tylko podatek gruntowy.
Gdzie szukać dokumentów?
Kluczowymi dokumentami dla Królestwa Polskiego są tzw. tabele likwidacyjne. Są to spisy wszystkich uwłaszczonych gospodarzy w danej wsi. Zawierają imię i nazwisko, numer gospodarstwa (zwykle ten sam co numer domu), dokładny opis gruntów (z podziałem na klasy) oraz wysokość podatku. Napisane są po rosyjsku.
Sprawami uwłaszczeniowymi zajmowały się komisje do spraw włościańskich, a następnie gubernialne urzędy do spraw włościańskich i to w ich zasobach powinny znajdować się tabele. Czasem archiwa tworzą osobne jednostki archiwalne dla tych dokumentów, dlatego najlepiej zapytać w archiwum właściwym terytorialnie czy dla poszukiwanej wsi zachowała się tabela likwidacyjna.
WSKAZÓWKA
Zanim skontaktujesz się z archiwum lub w przypadku braku dokumentacji, możesz spróbować pośrednio ustalić, czy Twój przodek skorzystał z uwłaszczenia. Przeczytaj wszystkie metryki stanu cywilnego, które go dotyczą. Zwróć uwagę na dwie wskazówki.
Po pierwsze, obserwuj zmianę statusu zawodowego. Jeśli przed rokiem uwłaszczenia był określany kopiarzem, gospodarzem czynszowym lub podobnie, a później figuruje już jako gospodarz (albo po rosyjsku земледелец), może to sugerować, że skorzystał z uwłaszczenia.
Po drugie, zwróć uwagę na miejsce zamieszkania. Jeśli przed uwłaszczeniem częściowo zmieniał miejsce pobytu, a po uwłaszczeniu osiedlił się na stałe w jednej miejscowości (i jego dzieci również tam mieszkały), może to wskazywać na jego udział w tym procesie.
Jak odnaleźć akta uwłaszczeniowe przodków? Praktyczny przewodnik
Na zakończenie przejdźmy do praktyki i omówmy krok po kroku jak uzyskać akta uwłaszczeniowe.
Krok 1. Ustal zabór
Dowiedz się, w którym zaborze leżała wieś Twoich przodków w połowie XIX wieku. To absolutna podstawa, która określa, jakiego typu dokumentacji należy szukać.
Jeśli tego nie wiesz, możesz skorzystać z pomocy:
Słowników geograficznych (np. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego)
Wikipedii
Krok 2. Przeszukaj archiwa online albo napisz do właściwego archiwum
Skorzystaj z portalu szukajwarchiwach.gov.pl.
Zamiast ogólnych haseł, spróbuj wyszukać nazwę instytucji, która tworzyła akta:
Gubernialny urząd do spraw włościańskich [i na otrzymanej liście znajdź właściwy dla guberni poszukiwanej miejscowości, np. Płocki, Kielecki, Siedlecki]
Komisja Generalna
Komisja Ministerialna dla zniesienia ciężarów gruntowych w Krakowie
Sprawdź, czy w tych zespołach znajdują się dokumenty dotyczące poszukiwanej przez Ciebie wsi. Jeśli i nie widzisz lub nie ma skanów, to skontaktuj się z właściwym miejscowo archiwum państwowym.
Krok 3. Zidentyfikuj kluczowy dokument
Jeśli uda Ci się znaleźć skany online, to przypomnij sobie nazwę najważniejszego dokumentu dla "Twojego" zaboru:
Zabór rosyjski (Królestwo Polskie) → Tabela likwidacyjna
Zabór austriacki → Operat uwłaszczeniowy z Anmeldung
Zabór pruski → Reces uwłaszczeniowy
Krok 4. Bądź cierpliwy i wytrwały
Po odnalezieniu właściwego dokumentu spróbuj odszukać imienia i nazwiska Twojego przodka. Przeglądanie ręcznie pisanych dokumentów, w innym języku (a nawet w innym alfabecie) wymaga czasu i skupienia, ale…naprawdę warto poświęcić na to czas.
Dla Waszych przodków ten zapis w tabeli, czy fragment umowy był źródłem wolności.
Komentarze