W poprzednim wpisie [tutaj] omówiliśmy zasady i procedury związane z poborem do armii carskiej. Po uzyskaniu wiedzy teoretycznej, przejdźmy do praktyki i omówmy podstawowe źródła genealogiczne dotyczące służby Polaków w rosyjskim wojsku. Dla jasności - na starcie lepiej jest skupić się na źródłach dostępnych w polskich archiwach oraz w Internecie. Długie i kosztowne kwerendy w archiwach rosyjskich, zwłaszcza w przypadku szeregowych żołnierzy, mogą okazać się bezowocne.
Księgi metrykalne i alegaty
Pierwszym i najbardziej oczywistym źródłem są księgi metrykalne. Osoba sporządzająca metrykę urodzenia dziecka miała obowiązek podania przyczyny nieobecności ojca podczas sporządzania aktu. Z tego powodu ważne jest odnajdywanie, dokładnie czytanie oraz ewentualnie tłumaczenie metryk urodzeń wszystkich dzieci naszego przodka (jeśli to możliwe).
Również metryki ślubów mogą naprowadzić nas właściwy trop. Jest tak co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, niekiedy w tych aktach odnotowywano, że pan młody jest żołnierzem-rezerwistą. Po drugie, jeśli wdowa po zmarłym w czasie służby żołnierzu ponownie wychodziła za mąż, to miejsce śmierci pierwszego męża powinno zostać zapisane w metryce jej kolejnego ślubu. Z tego względu wskazane jest, aby rodzinny genealog sprawdził czy żona naszego przodka nie wyszła po raz kolejny za mąż.
W takich sytuacjach nie zapomnijcie również o zajrzeniu do alegat, czyli aneksów do akt małżeństw (o ile oczywiście się zachowały). Mogą być tam dołączone dokumenty potwierdzające śmierć żołnierza.
Co oczywiste, również akty zgonów mogą być źródłem wiedzy o służbie wojskowej. O śmierci żołnierza informowano właściwy dla jego miejsca zamieszkania w kraju Sąd Pokoju, który następnie nakazywał wpisanie aktu zgonu do księgi stanu cywilnego.
Urzędy wojskowe
Sprawami organizacji poboru rekrutów na terenie Królestwa Polskiego, tak jak całego Imperium Rosyjskiego, zajmowały się specjalnie powołane do tego celu urzędy. Do 1874 roku funkcje poborowe pełniły urzędy rekruckie. Niestety w polskich archiwach zachowało się niewiele dokumentów po działalności tych urzędów. Przykładem zachowanej dokumentacji tego organu jest znajdujący się w Archiwum Państwowym w Białymstoku zespół “Urząd Rekrucki Powiatu Sokólskiego”, w którym znajdują się spisy rekrutów objętych poborem do wojska oraz spisy mężczyzn podlegających obowiązkowi wojskowemu z lat 1863-1874.
link do zespołu: https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/122962Gubernialne i powiatowe urzędy ds. powinności wojskowej
Zdarza się, że dokumentacja urzędów rekruckich jest włączana do zasobów gubernialnych urzędów do spraw powinności wojskowej, powołanych do życia reformą systemu wojskowego z 1874 roku. Wspomniane urzędy były organami wyższego rzędu w stosunku do urzędów wojskowych szczebla powiatowego. Stopień zachowania akt tych jednostek jest dużo większy niż urzędów rekruckich (w polskich archiwach odnajdziemy akta wszystkich gubernialnych urzędów z terenów dawnego Królestwa Polskiego), jednak nie oznacza to, że każdy znajdzie dokumenty z interesującego go powiatu.
W spuściźnie powiatowych urzędów do spraw powinności wojskowej można odnaleźć wiele ciekawych, ważnych genealogicznie dokumentów. Mogą to być:
spisy poborowych - zawierały, poza typowymi danymi metrykalnymi takimi jak imię i nazwisko, data urodzenia czy wyznanie, informacje dotyczące ojca i braci poborowego (przede wszystkim w jakim byli wieku i czy sami odbyli służbę wojskową), budowy fizycznej, udzielonych ulgach i zwolnieniach od służby, jak również o numerze, jaki poborowy wyciągnął podczas losowania; przykładowy spis możecie obejrzeć w tym miejscu: https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/10769447
spisy żołnierzy pospolitego ruszenia
różne podania np. o odroczenie lub uwolnienie od służby
akta osób uchylających się od służby i dezerterów
akta sprawa zapomóg dla członków rodziny powołanego żołnierza
Urząd | Miejsce przechowywania | Ilość zachowanych materiałów (w metrach bieżących) | Najciekawsze materiały |
|---|---|---|---|
Archiwum Państwowe w Łodzi | 25 m | spisy poborowych, prośby i zwolnienia od służby wojskowej, skargi i donosy, badania lekarskie żołnierzy i oficerów, spisy rannych i zabitych żołnierzy w wojnie z Japonią, nakładanie kar na rodziny żydowskie za uchylanie się od służby wojskowej, sprawy niejednogłośnie przyjętych do wojska | |
Urząd Gubernialny Lubelski do Spraw Powinności Wojskowej | Archiwum Państwowe w Lublinie | 12,22 m | spisy poborowych, prośby i zwolnienia od służby wojskowej, skargi i donosy, badania lekarskie Żydów z Guberni Lubelskiej, sprawy niejednogłośnie przyjętych do wojska Uwaga! Zespół obejmuje także dokumentację urzędów rekruckich funkcjonujących przed powstaniem urzędów gubernialnych i zawiera spisy rekrutów z lat 1834-1874 |
Urząd Gubernialny Kielecki do spraw Powinności Wojskowej | Archiwum Państwowe w Kielcach | 10,31 m | spisy poborowych, prośby i zwolnienia od służby wojskowej, skargi i donosy, akta zasiłków dla rodzin wojskowych, wykazy poborowych uchylających się od służby Uwaga! Zespół obejmuje także dokumentację urzędów rekruckich funkcjonujących przed powstaniem urzędów gubernialnych i zawiera spisy rekrutów z lat 1839-1868 |
Urząd Gubernialny Łomżyński do Spraw Powinności Wojskowej | Archiwum Państwowe w Białymstoku | 4 m | spisy poborowych, odwołania od decyzji urzędu poborowych i ich rodzin |
Archiwum Państwowe w Łodzi | 3 m | spisy poborowych, spisy rannych i zabitych żołnierzy w wojnie z Japonią, korespondencja w sprawie zabitych i rannych podczas wojny w 1915 r., prośby i zwolnienia od służby wojskowej, skargi | |
Płocki Urząd Gubernialny do spraw Powinności Wojskowej https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/120359 | Archiwum Państwowe w Płocku | 1,7 m | spisy rodzin poborowych powołanych do służby wojskowej, m.in. wysłanych w 1904 r. na Daleki Wschód, akta rewizji orzeczeń o niezdolności do służby wojskowej, podania i prośby rodzin poborowych o zwolnienie ze służby wojskowej lub jej skrócenie |
Siedlecki Gubernialny Urząd do Spraw Powinności Wojskowej https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/56503 | Archiwum Państwowe w Siedlcach | 1 m | protokoły, spis rezerwistów niezdolnych do służby wojskowej |
Urząd Gubernialny Radomski do Spraw Powinności Wojskowej https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/28658 | Archiwum Państwowe w Radomiu | 1 m | sprawy poboru rekrutów, zwolnień od służby wojskowej, pomocy dla rodzin żołnierzy powołanych do wojska, skargi na decyzje powiatowych urzędów do spraw powinności wojskowej |
Urząd Gubernialny Chełmski do Spraw Powinności Wojskowej https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/2308 | Archiwum Państwowe w Lublinie | 0,1 m | odwołania od decyzji powiatowych urzędów w sprawie poboru do wojska, poszukiwanie dezerterów, kary za uchylanie się od służby wojskowej, korespondencja w sprawie dodatkowych badań rekrutów podejrzanych o umyślne spowodowanie kalectwa |
Inne urzędy
Ślady służby wojskowej naszych przodków można odnaleźć także w urzędach mających charakter bardziej cywilny. Przykładowo, kompetencje wojskowe posiadały powołane do życia w 1867 roku zarządy powiatowe. Częścią ich struktury były wydziały wojskowo-policyjne, a w pozostałej po ich działalności dokumentacji można przy odrobinie szczęścia znaleźć m.in. listy poborowych, wykazy poległych na wojnie, spisy wojskowych, poszukiwania uchylających się od służby wojskowej i dezerterów.
O akta zarządów powiatowych powinniście pytać we właściwych miejscowo archiwach państwowych. Możecie też sprawdzić na stronie szukajwarchiwach.gov.pl, czy zachowały się akta interesującego Was zarządu powiatowego.
przykładowe zespoły:
Zarząd Powiatowy Grójecki
- https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/101588
Zarząd Powiatowy Włocławski
- https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/104280W poszukiwaniu dokumentów potwierdzających służbę w armii rosyjskiej przodków można wybrać się również do warszawskiego Archiwum Głównego Akt Dawnych. Znajdują się tam akta różnych centralnych urzędów carskiej administracji. Poszukiwania warto zacząć od kwerendy w następujących zespołach:
Namiestnik i Głównodowodzący wojskami w Królestwie Polskim - https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/124975 W zespole znajdziecie szczątkową dokumentację dotyczącą poboru rekruta w latach 1841-1848.
Kancelaria Generał-Gubernatora Warszawskiego - https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/125018 Dominują tu podania o uwolnienie od służb oraz inne wnioski i skargi.
Pomocnik Warszawskiego Generał-Gubernatora do spraw policyjnych - https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/125019 Znajdują się tam np. akty oskarżenia wobec uchylających się od służby wojskowej oraz osób im pomagających.
Jednostki Wojskowe Warszawskiego Okręgu Wojennego - https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/125061 Akta poszczególnych jednostek wchodzących w skład Warszawskiego Okręgu Wojskowego, m.in. rejestry żołnierzy karanych za różne przewinienia, akta osobowe żołnierzy wraz z informacjami na temat rodziny i przebiegu służby wojskowej, wykazy imienne oficerów.
Akta notariuszy
Wspomnieliśmy już, że poborowi mogli uniknąć służby wojskowej poprzez wystawienie zastępcy. Aby tego dokonać, poborowy musiał zawrzeć przed notariuszem umowę z kandydatem na zastępcę. Takie umowy możecie znaleźć w aktach kancelarii właściwych miejscowo rejentów. Fragment jednej z takich umów opublikujemy niedługo na naszym Facebooku ;)
Strony internetowe
Na zakończenie przedstawiamy adresy kilku stron internetowych dotyczących służby w armii rosyjskiej.
http://poborowi.ltg.pl/ - Strona projektu Mieszkańcy Lubelszczyzny w armii carskiej prowadzonego przez Lubelskie Towarzystwo Genealogiczne. W ramach projektu utworzono dwie wyszukiwarki:
Bazę rekrutów - utworzoną na podstawie rejestrów poborowych znajdujących się w zasobach Archiwum Państwowym w Lublinie, obejmującą na tę chwilę poborowych z lat 1832-1873;
Wykaz spraw - baza osób, których sprawy były rozpatrywane przez Lubelski Urząd Gubernialny ds. Powinności Wojskowej (w latach 1890-1898, 1903-1906 i 1914).
https://gwar.mil.ru/ - Rosyjska strona poświęcona I wojnie światowej. W zakładce Герои войны znajduje się wyszukiwarka uczestników tego konfliktu. Baza została stworzona na podstawie rosyjskich zasobów archiwalnych, a dominującymi dokumentami są karty jeńców, rannych, listy strat poszczególnych jednostek oraz dokumenty odznaczeniowe. Jak łatwo się domyślić, aby znaleźć tam swojego przodka musiał on być uczestnikiem jednego z powyższych zdarzeń. Pola wyszukiwarki należy uzupełniać cyrylicą!
https://genealogyindexer.org/military - Strona ze skanami imiennych wykazów zabitych, rannych i zaginionych uczestników I wojny światowej. Wykaz podzielony jest guberniami i znajduje się na nim wielu Polaków. Skany można przeszukiwać przy użyciu wyszukiwarki (trzeba używać cyrylicy).
https://genealodzy.pl/PNphpBB2-printview-t-7847-start-0.phtml - Wykaz Polaków w armii rosyjskiej opracowany przez jednego z użytkowników portalu genealodzy.pl