Polscy chłopi żyjący w zaborze rosyjskim borykali się z wieloma problemami dnia codziennego. Folwarczny wyzysk, przeludnienie wsi, jak również głód i epidemie niestety nie były dla nich rzadkością. Jednak jeszcze jedna rzecz wzbudzała niepokój wśród ludności chłopskiej - była to służba w armii carskiej.
W tym artykule opiszemy najważniejsze kwestie związane z służbą Polaków w rosyjskiej armii. Należy wiedzieć, że przełomie lat regulacje dotyczące spraw wojskowych zmieniały się wielokrotnie. Dlatego skupimy się jedynie na szczegółach, które mogą mieć znaczenie dla rodzinnych genealogów.
Do upadku powstania listopadowego Polacy służyli w Wojsku Polskim Królestwa Kongresowego. Dopiero po spacyfikowaniu powstania w 1831 r. władze rosyjskie rozpoczęły powoływanie Polaków do armii carskiej. Początkowo, ze względu na długość służby i zawiłości proceduralne większości naszych rodaków udawało się tej służby uniknąć. Sytuacja zmieniła się po 1874 r., kiedy w wyniku wielkiej reformy, z jednej skrócono okres służby, a z drugiej natomiast bardziej ją upowszechniono, co oznaczało że wielu Polaków, zwłaszcza chłopów, musiało ją odbyć. Problem służby w armii carskiej de facto zakończył się wraz z upadkiem caratu w 1917 r., choć należy pamiętać, że Rosjanie zostali wyparci z terenów Królestwa Polskiego już w 1915 r. i od tego momentu faktycznie stracili możliwość poboru naszych rodaków do swoich jednostek.
Ile trwała służba w armii carskiej
Na początku XIX wieku służba w armii carskiej trwała 25 lat. W 1834 r. okres ten zmieniono na 20 lat służby czynnej, po której następował 5-letni urlop. Kolejne zmiany wprowadzono w 1859 r., kiedy czas służby określono na 20 lat (15 lat służby i 5 lat urlopu). W następnych latach stopniowo obniżano czas służby czynnej, wydłużając okres urlopu.
Po wprowadzeniu gruntownej reformy w 1874 r. służba czynna trwała 6 lat i 9 lat rezerwy (czyli pozostawania w gotowości). Od 1888 r. służba czynna została skrócona o rok, ale za to wydłużono okres rezerwy aż o 4 lata. W końcu, w 1906 r. czas służby czynnej zmniejszono do 3 lat przy 15-letnim okresie pozostawania w rezerwie.
W jakim wieku byli rekruci do armii carskiej
Do reformy z 1874 r. do armii rosyjskiej powoływano nieżonatych mężczyzn w wieku 20-22 lat. W sytuacji braku odpowiedniej liczby rekrutów w tym przedziale wiekowym powoływane były osoby do nawet 30 roku życia.
Po reformie przepisy dotyczące wieku poborowych były bardziej precyzyjne: do służby czynnej byli powoływani rosyjscy obywatele, którzy w roku poboru ukończyli 21 lat. W 1893 r. przepis ten zmieniono w taki sposób, że poborowi podlegali mężczyźni, którzy przed dniem 15 października roku poboru ukończyli 21 lat.
Jak wyglądała procedura poboru do armii carskiej
Procedura poboru do armii rosyjskiej wielokrotnie zmieniała się na przestrzeni lat, jednak można wyodrębnić kilka podstawowych etapów:
Sporządzanie list poborowych - Na początku roku organy administracji państwowej otrzymywały polecenie przygotowania listy osób, które osiągnęły wiek poborowy. Nie było to zadanie proste, dlatego ustalenie gotowej listy podlegających poborowi następowało dopiero w kwietniu.
Zbieranie dowodów wyłączeń - Ważną czynnością dokonywaną w trakcie przygotowywania spisu rekrutów było zbieranie dokumentów i informacji potwierdzających zwolnienie poborowych ze służby wojskowej. Formalnie czynność tą miały dokonywać organy administracji, jednak w praktyce to na samym rekrucie spoczywał obowiązek udowodnienia przysługującego mu zwolnienia (np. ze względu na sytuację rodzinną).
Zatwierdzenie ostatecznej listy poborowych - Po rozpatrzeniu spraw ulg i zwolnień od służby ostatecznie zatwierdzano listy osób, które miały przystąpić do losowania i latem przesyłano je organów władzy centralnej.
Ustalenie wielkości kontyngentu - Po otrzymaniu list władze centralne decydowały o wielkości kontyngentu, czyli ustalały ile osób spośród wszystkich podlegających poborowi zostanie faktycznie wcielona do wojska. Najpierw określano wielkość zapotrzebowania w skali kraju, a następnie w poszczególnych guberniach, powiatach i na końcu w okręgach (rewirach). Wielkość kontyngentu miała niebagatelne znaczenie dla poborowych, ponieważ mniejszy kontyngent w ich okręgu oznaczał większą szansę na uniknięcie służby.
Pobór i losowanie - Pobór do wojska miał miejsce w listopadzie i zwykle trwał około trzech tygodni. W “sądnym dniu” losowania poborowi wyciągali z urny losy z numerami. Przykładowo, jeśli kontyngent w danym okręgu wynosił 100 żołnierzy, to do armii byli zabierani ci którzy wylosowali numer od 1 do 100. Szczęśliwcy, którzy wyciągnęli numery wyższe niż liczba kontyngentu byli uwolnieni od służby wojskowej.
Badania lekarskie - W zależności od aktualnie obowiązujących przepisów badano wszystkich poborowych albo tylko tych, którzy nie mieli szczęścia w losowaniu. Samo badanie trwało krótko, miało powierzchowny charakter i zwykle kończyło się uznaniem rekrutów za zdolnych do służby.
Wcielenie do wojska i złożenie przysięgi - Po zakończeniu procedury poboru, osoby uznane za zdolne do służby były wcielane do wojska i składały przysięgę. Pozostali uczestnicy poboru zostali uwolnieni od służby na zawsze i mogli wracać do swoich domów.
Kto NIE był powoływany do armii carskiej
Rosyjski system poboru do wojska przewidywał wiele różnych wyłączeń, ulg i odroczeń w odbywaniu służby wojskowej. Do zwolnienia z obowiązku służby wojskowej mogło dojść m.in. z następujących powodów:
Warunki fizyczne i zdrowotne - Do wojska nie powoływano mężczyzn mierzących mniej niż 160 cm (granicę tę kilkukrotnie obniżano i po 1874 r. wynosiła 153 cm), mających zbyt słabo rozwinięta klatkę piersiową, chorych czy ułomnych.
Wykonywany zawód - Wyłączenie dotyczyło np. duchownych wszystkich wyznań chrześcijańskich, nauczycieli, lekarzy bądź niektórych urzędników.
Sytuacja rodzinna - Było to najpopularniejsze zwolnienie. Do wojska nie byli powoływani jedyni zdolni do pracy mężczyźni oraz jedyny w rodzinie syn. Za zdolnych pracy uważano mężczyzn w wieku od 18 do 55 lat.
Czy można było wykupić się ze służby w armii carskiej
Do czasu reformy 1874 r. było możliwe wykupienie się ze służby wojskowej. Funkcjonowały dwa sposoby wykupienia. Pierwszym było zawarcie przed notariuszem umowy między rekrutem, a osobą gotową do zastąpienia go podczas służby. Drugi sposób polegał na wykupieniu od władz wojskowych biletu zastępcy rządowego. Po wpłaceniu niemałej kwoty, do wojska w miejsce rekruta powoływana była inna osoba wyłoniona z grupy ochotników.
Gdzie służyli polscy rekruci wcieleni do carskiej armii
Nie jest prawdą, że Polacy powołani do armii carskiej służyli jedynie na terenie Królestwa Polskiego. W latach 70. XIX wieku dbano, aby Polacy nie przekraczali 25% liczby poborowych na polskim terenach. Później ilość tę systematycznie obniżano. Mało tego, po 1904 roku żaden polski rekrut nie został przydzielony do jednostki stacjonującej w Królestwie Polskim!
Gdzie zatem trafiali polscy rekruci? W zasadzie byli wysyłani w każdy zakątek imperium, choć najczęściej lokowano ich w okręgach wojskowych: petersburskim, moskiewskim, odeskim, kijowskim i kazańskim. Bardzo często Polaków wysyłano też na Kaukaz. Zdarzały się również wysyłki do azjatyckiej części Rosji - na Syberię czy do Turkiestanu. Nietrudno odnieść wrażenie, że służba wojskowa mogła być dla naszych przodków często jedyną okazją do zobaczenia “większego świata”, terenów odleglejszych niż rodzinna wieś.
Zasady przydziału rekrutów z poszczególnych guberni i powiatów do konkretnych jednostek regulował wydawany corocznie dokument "O raspredelenii v vojska novobrancev prizyva … goda"
["Росписание о распределении новобранцев призыва … года" - tłum. pol. "O rozlokowaniu w wojsku rekrutów z poboru w … roku"]. Co po służbie? Rezerwa i pospolite ruszenie
Reforma z 1874 roku wprowadziła do rosyjskiej wojskowości pojęcie rezerwy. Pozostawali w niej żołnierze, którzy zakończyli służbę czynną. Jak już wyżej wspomnieliśmy, po 1906 roku okres pozostawania w rezerwie wynosił 15 lat. W tym czasie rezerwiści wiedli zwyczajne życie, ale mieli obowiązek uczestnictwa w sporadycznych ćwiczeniach wojskowych. Jednak w razie wojny mogli być powołani do armii frontowej.
W rosyjskim systemie wojskowym istniała także pomocnicza formacja, zwana pospolitym ruszeniem. Mężczyzn należących do pospolitego ruszenia nazywano "ratnikami" i dzielono ich się na dwie kategorie:
I kategoria - mężczyźni, którzy w ciągu ostatnich 4 lat zakończyli służbę w rezerwie. W praktyce były to osoby mające około 40 lat. "Ratnicy" należący do tej kategorii w razie konieczności mogli walczyć w polu.
II kategoria - mężczyźni, którzy nie odbyli służby wojskowej (np. z powodu zwolnienia lub szczęścia w losowaniu). Ta kategoria w razie wojny miała służyć na tzw. tyłach. W tej grupie mieściły się często osoby dużo młodsze niż w pierwszej kategorii. Prowadziło to do wielu paradoksów. Przykładowo: 20-letni letni mężczyzna, który uniknął służby wojskowej z powodu bycia jedynym synem mógł służyć tylko na tyłach, natomiast do walki na froncie mógł być wysłany 40-letni jedyny żywiciel rodziny.
W jakich rosyjskich wojnach brali udział polscy żołnierze
Polacy, jako żołnierze carskiej Rosji, musieli również brać udział w prowadzonych przez nią wojnach. Najważniejszymi konfliktami toczonymi przez Rosję w okresie zaborów były:
wojna kaukaska (1817-1864) - toczona z ludami kaukaskimi. Jak wcześniej napisaliśmy, Polacy byli często wysyłani do służby w tym rejonie;
wojna krymska (1853-1856) - przeciwko Turcji i wspierającym ją państwom. Uczestniczyło w niej i zginęło wielu naszych rodaków (trudno jest oszacować ich dokładną liczbę). Po przegranej wojnie, w latach 1856-1864 zawieszono w Królestwie Polskim pobór do carskiej armii;
wojna z Turcją (1877-1878) - pierwsza wojna po przeprowadzeniu reformy wojska. Wzięli w niej udział Polacy służący w tamtym czasie w armii czynnej oraz blisko 38 tysięcy rezerwistów z Guberni Kieleckiej, Lubelskiej, Piotrkowskiej, Radomskiej, Siedleckiej i Warszawskiej;
wojna z Japonią (1904-1905) - w tej przegranej przez Rosję wojnie poza odbywającymi służbę czynną brali w niej udział polscy rezerwiści z powiatów: będzińskiego, brzezińskiego, częstochowskiego, gostynińskiego, iłżeckiego, jędrzejowskiego, kalwaryjskiego, kieleckiego, kutnowskiego, lipnowskiego, łaskiego, mariampolskiego, miechowskiego, nieszawskiego, olkuskiego, opatowskiego, piotrkowskiego, pińczowskiego, płockiego, rawskiego, radomskiego, radomszczańskiego, rypińskiego, sandomierskiego, sejneńskiego, sierpeckiego, suwalskiego, stopnickiego, włocławskiego, włoszczowskiego;
I wojna światowa (1914-1918) - po wybuchu wojny, w dniu 31 lipca 1914 r. zmobilizowano wszystkich dostępnych rezerwistów, w tym wielu Polaków. 4 sierpnia 1914 r. dodatkowo powołano na front 800 tys. ratników (połowę tej liczby stanowili byli rezerwiści w wieku 40-43 lat, resztę - mężczyźni mający 22-25 lat, którzy nie służyli wcześniej w armii czynnej).
Podsumowanie
Na zakończenie warto odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób wiedza na temat zasad poboru i funkcjonowania armii carskiej wpływa na rodzinne poszukiwania genealogiczne. Na pewno taka wiedza przyda się przy ocenie prawdziwości rodzinnych legend dotyczących np. udziału przodka w wojnie. Przy braku odpowiednich źródeł, to znajomość przepisów dotyczących armii rosyjskiej może być pomocna w zweryfikowaniu prawdziwości rodzinnej historii.
Często, pisząc rodzinną kronikę, poszukujemy dodatkowych, wykraczających poza podstawowe dane metrykalne, informacji o naszych krewnych. Ustalenie czy przodek był w wojsku, czy może zdołał uniknąć kilku lat służby, stanowi na pewno cenną informację ubogacającą jego historię. Jednak aby rozpocząć poszukiwania pod tym kątem konieczna jest wiedza, czy badany przodek mógł w ogóle trafić do wojska. Po twierdzącej odpowiedzi na to pytanie, warto znać choćby orientacyjny okres i miejsce służby. Na pewno będzie to pomocne w przeszukiwaniu zasobów archiwalnych i zleceniu kwerend.
Przykład wykorzystania powyższych informacji w praktyce:
Wiedząc, że w latach 1856-1864 pobór rekrutów z Królestwa Polskiego był zawieszony, można założyć że osoby urodzone orientacyjnie między 1836, a 1842 rokiem nie służyły w armii rosyjskiej. Z rodzinnych opowieści wiemy, że nasz przodek Stanisław Z. służył w carskiej armii. Stanisław urodził się w maju 1887 r., jako pierworodny syn. Jego rocznikiem poboru powinien być rok 1908. W tym czasie żył jego ojciec, a Stanisław miał też kilku młodszych braci. Z tego względu mało prawdopodobne jest, aby tej służby uniknął. Służba trwała wtedy 3 lata, więc orientacyjnie można przyjąć, że Stanisław wrócił do domu w 1911 roku. Ten potencjalny okres służby wydaje się bardzo prawdopodobny, zważywszy na fakt, że w 1912 roku Stanisław wziął ślub.
Chcemy sprawdzić także rodzinną legendę o udziale naszego przodka Władysława G. w wojnie rosyjsko-japońskiej. Władysław urodził się w 1875 r., więc okres jego czynnej służby powinien przypadać na lata 1896-1901, tj. przed wybuchem wojny. Jednak Władysław mieszkał w powiecie rypińskim, co oznacza że mógł być wysłany na wojnę jako rezerwista. Posiadając taką wiedzę warto zwrócić się o kwerendę do Archiwum Państwowego w Płocku, w którego zasobach znajdują się listy Polaków wysłanych na Daleki Wschód.
Źródła:
Wiesław Caban, Służba rekrutów z Królestwa Polskiego w armii carskiej w latach 1831-1873, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2001
Jacek Legieć, Służba rekrutów z Królestwa Polskiego w armii rosyjskiej w latach 1874 - 1913, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Kielce 2013
Mikołaj M. Gołowin, Armia Rosyjska w Wielkiej Wojnie, Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2018
Powyższe publikacje polecamy wszystkim zainteresowanym poszerzeniem wiedzy na temat służby Polaków w armii carskiej.