Każdy genealog, prędzej czy później, w swoich poszukiwaniach dojdzie do momentu, w którym będzie chciał poznać o swoich przodkach więcej niż to, co wynika z akt metrykalnych. Gdy ktoś nas zapyta, od jakich pozametrykalnych źródeł rozpocząć poszukiwania, nasza odpowiedź zawsze będzie taka sama: warto zajrzeć do akt kancelarii notarialnych. Powodów jest kilka. Przede wszystkim, generalny stan zachowania akt notarialnych jawi się dość dobrze. Ponadto, szanse na znalezienie dodatkowych informacji o naszych przodkach są spore, ponieważ prawie każdy musiał w swoim życiu coś kupić, sprzedać, pożyczyć lub zapisać.
Krótka historia notariatu na ziemiach polskich
Instytucja notariatu wywodzi się ze średniowiecznych kancelarii sądowych, prowadzących między innymi księgi wieczyste i sporządzających akta dotyczące nieruchomości.
Nowoczesny notariat zaczął pojawiać się na ziemiach polskich na początku XIX wieku. Po rozbiorach I Rzeczypospolitej pojawiły się na jej terenach trzy różne systemy prawne (oddzielnie dla każdego zaboru). Wprowadzane były one jednak stopniowo.
Akty notarialne w Księstwie Warszawskim/Królestwie Polskim
Już na początku XIX wieku Polska odzyskała częściową autonomię jako Księstwo Warszawskie (1807-1815). W ramach nowej organizacji państwa, zarówno administracja jak i sądownictwo zostały zorganizowane na wzór francuski. Notariusze mieli status funkcjonariuszy publicznych, a ich głównym zadaniem było sporządzanie dokumentów potwierdzających dokonanie czynności prawnych oraz prowadzenie ksiąg hipotecznych. Dokumenty były sporządzane w języku polskim.
Po upadku Napoleona i likwidacji Księstwa Warszawskiego (rok 1815), ziemie polskie, z wyjątkiem tych zajętych przez Prusy (czyli Wielkiego Księstwa Poznańskiego i ziemi chełmińskiej), zostały włączone do Cesarstwa Rosyjskiego jako Królestwo Polskie. Notariat zachował swoją dotychczasową organizację. W 1876 roku wprowadzono w Królestwie Polskim sądownictwo rosyjskie, czego konsekwencją była zmiana języka urzędowego z języka polskiego na rosyjski. Od tej pory wszystkie akty notarialne były sporządzane w tym języku.
Akty notarialne w zaborze pruskim
W zaborze pruskim notariusz (jako osoba zaufania publicznego) miał uprawnienia do dokonywania czynności prawnych w zakresie tworzenia dokumentów, takich jak m.in.:
akty kupna-sprzedaży,
testamenty,
umowy przedmałżeńskie,
wzajemne umowy i porozumienia zgodnie z prawem handlowym,
kwity mazalne,
protesty weksli,
udzielanie pełnomocnictw,
umowy dzierżawcze,
Dożywocie,
potwierdzenia podpisu.
W 1845 roku ograniczono uprawnienia notariuszy na rzecz sądów, które od tej pory zajmowały się np. testamentami. Językiem urzędowym przy sporządzaniu akt notarialnych był język niemiecki.
Akty notarialne w zaborze austriackim
W zaborze austriackim notariat wprowadzono ustawą z 1855 roku. W 1871 roku uchwalono kolejną ustawę, wprowadzającą tzw. porządek notarialny. Według niej notariusze zostali ustanowieni i uwierzytelnieni przez państwo do sporządzania i wystawiania dokumentów publicznych dotyczących deklaracji i czynności prawnych. Początkowo akty notarialne były sporządzane w języku niemieckim, natomiast po wprowadzeniu w 1869 r. autonomii w Galicji - w języku polskim.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. dotychczasowe zaborcze uregulowania nadal obowiązywały. Jednolity system notarialny na terenach II Rzeczypospolitej został wprowadzony dopiero w 1933 r. Natomiast w 1952 system upaństwowiono tworząc Państwowe Biura Notarialne.
Jakich czynności dokonywano przed notariuszem
Nasi przodkowie dokonywali w kancelariach notarialnych różnorodnych czynności prawnych. Rejenci sporządzali różnego rodzaju umowy cywilne, w związku z czym w księgach notarialnych można znaleźć wiele rodzajów umów, w tym:
kupno-sprzedaż - najczęściej dotyczące transakcji nieruchomości.
intercyza - umowa przedślubna regulująca sprawy majątkowe przyszłych małżonków. Ważne jest, że informacja o zawarciu umowy przedmałżeńskiej w zaborze rosyjskim była zapisywana w akcie małżeństwa.
darowizny,
pożyczki,
cesja,
najem.
W zaborze rosyjskim przed notariuszem dokonywano również ważnych jednostronnych czynności prawnych, takich jak sporządzanie testamentów. W celu ustalenia dziedzictwa często sporządzano również inwentarze.
Do 1825 roku notariusze również sporządzali tzw. akty uszanowania, które były wymagane w określonych przypadkach przed zawarciem małżeństwa. W przypadku braku zachowanego aktu małżeństwa naszych przodków, takie akty mogą stanowić ważny dokument.
Przed notariuszem można też było zawierać umowy dotyczące zastępstwa w służbie wojskowej, o czym pisaliśmy tutaj [link].
Skorowidze i repertoria
Akty notarialne zazwyczaj przechowywane są w wielostronicowych, obszernych księgach, co sprawia, że ich przeglądanie może zająć dużo czasu. W celu usprawnienia poszukiwań, warto rozpocząć od sprawdzenia, czy dla danej kancelarii zachowały się repertoria lub skorowidze.
Repertorium to wykaz czynności dokonanych przed notariuszem, ułożony chronologicznie. Zawiera on informacje o charakterze czynności, stronach, dacie oraz numerze rejestracyjnym.Skorowidz natomiast jest alfabetycznym wykazem osób, które dokonywały czynności przed notariuszem. Dzięki niemu można szybko odnaleźć akta związane z konkretną osobą.Gdzie szukać akt notarialnych
Dokumenty wytwarzane przez rejentów lub notariuszy powinny być poszukiwane w archiwach państwowych, odpowiednich dla miasta, w którym działała kancelaria notariusza. Zanim uda się do archiwum, warto sprawdzić, czy akta, skorowidze lub repertoria nie zostały już zeskanowane i opublikowane w internecie. Skany dokumentów można znaleźć na różnych stronach, w tym na:
Przed udaniem się do archiwum warto dokładnie sprawdzić te strony, aby uniknąć niepotrzebnych wizyt w tej instytucji.
Podsumowując, warto podkreślić ogromną wartość akt notariuszy dla genealogii. W początkowej fazie swojego istnienia, notariusze zapisywali głównie umowy i dokumenty szlacheckie. Jednak po uwłaszczeniu chłopów, akty notarialne stały się źródłem informacji o przodkach również dla pozostałych grup społecznych.
Dlatego zachęcamy każdego, kogo przodkowie zamieszkiwali na terenie działania kancelarii notarialnej, której zasoby przechowywane są do dziś, do sprawdzenia, czy nie znajdują się tam dokumenty związane z historią jego rodziny. Często może to prowadzić do bardzo zaskakujących odkryć.